یکی از معدود آثار ترجمه شده در این زمینه، کتاب تاریخ تحلیلی هنر جهان است که محمد هوشمندویژه، پزشک، نقاش و مترجم آن را توسط انتشارات بهجت منتشر کرده است.

این کتاب در حقیقت درس‌های دانشگاهی تاریخ هنر دانشگاه آکسفورد است که بر ۳ رشته معماری، پیکرتراشی و نقاشی تمرکز دارد. دوری از غرض‌ورزی‌ها و آغاز هنر شرق از ایران، یکی از انگیزه‌های هوشمندویژه برای ترجمه این کتاب بوده است که درباره آن با او گفت‌وگو کرده‌ایم.

چطور شد که به ترجمه تاریخ تحلیل هنر علاقه‌مند شدید؟

من در انگلیس دوستی داشتم که در رشته هنر تحصیل می‌کرد و چون به مباحث هنری علاقه‌مند بودم، در کلاس‌های تاریخ هنر آنها شرکت می‌کردم. از همان جا بود که به تاریخ هنر علاقه‌مند شدم. بعدها در کتابخانه‌های کانادا، تعداد زیادی کتاب‌های تاریخ هنر را دیدم و در نهایت کتاب تاریخ تحلیلی هنر را برای ترجمه انتخاب کردم. ابتدا کتاب را از روی علاقه برای خودم ترجمه می‌کردم که بعدها این ترجمه‌ها به صورت جزوه‌های کوچک به چاپ رسید. حتی در یکی از دانشکده‌های هنر هم مدتی این مباحث را تدریس کردم. آن زمان فقط تا آخر دوران رنسانس را ترجمه کرده بودم که پس از ترک تدریس به ترجمه دیگر بخش‌های کتاب مشغول شدم.

چه ویژگی خاصی باعث شد این کتاب را برای ترجمه انتخاب کنید؟

یکی از دلایلی که موجب شد این کتاب را برای ترجمه انتخاب کنم، این بود که نویسندگانش در بحث هنرهای شرقی ابتدا از ایران شروع کرده و به هنر مینیاتور و معماری نیز توجه کرده بودند. از طرف دیگر در فصل اول کلیاتی درباره تاریخ هنر و پیشینه آن مانند توازن، توالی و… شرح داده شده که اطلاعات بسیار مفیدی دارد. همچنین به توضیح تاثیر شرایط اقتصادی، اجتماعی، جغرافیایی و مذهبی در آثار هنری پرداخته که بسیار مهم است.

در دیگر تاریخ‌های تحلیلی هنر، ایران چه جایگاهی دارد؟

غربیان مدعی هستند که هنر از یونان شروع شده است، اما واقعیت این‌گونه نیست. اگر ما نخواهیم آغاز هنر را به ایران محدود کنیم، حداقل باید بگوییم که ایران و یونان در این مسیر همگام بوده‌اند. بسیاری از غربیان سعی می‌کنند شروع و اوج هنر را به غرب نسبت دهند و اگر به ایران هم اشاره می‌کنند، بسیار خلاصه و با کاستی‌های زیاد است.

به نظر شما چه عاملی باعث شده این کتاب به ایران نگاهی متفاوت داشته باشد؟

۱۶ نفر از استادان رشته‌های هنر ایالات آمریکا با همکاری یکدیگر مطالب این کتاب را جمع‌آوری کرده‌اند که شیوه کارشان بسیار علمی بوده است. فکر می‌کنم همین تالیف گروهی و روشی که برایش برگزیده‌اند، آنان را از غرض‌ورزی مصون داشته است.

کتاب‌های تحلیلی تاریخ هنر در ایران چه جایگاهی دارند؟

در ایران به ندرت کارهایی درباره تاریخ هنر نوشته می‌شود و به دلایل مختلف در این عرصه فعالیت‌های لازم صورت نمی‌گیرد. اگرچه این روزها تلاش می‌کنند تا این خلأها را جبران کنند، اما باید بپذیریم که یکی از علل کم بودن تعداد محققان در این رشته‌ها، تعداد کم مخاطبان است. البته شاید جای تعجب هم نداشته باشد، زیرا تیراژ کتاب‌هایمان نیز نسبت به جمعیت ۷۰ میلیون نفری بسیار اندک است. یکی دیگر از دلایل این است که گاهی از نقاشان و معماران حمایت‌های مالی کافی می‌شود، اما این اتفاق برای پژوهشگران و تحلیلگران رخ نمی‌دهد. البته از سوی دیگر نیز همین کتاب‌های تاریخ هنر باید ذوق‌برانگیز باشند تا مخاطبان را به سوی خود جذب کنند.

عدم ارائه آثار کافی در زمینه تاریخ تحلیلی هنر تا چه حد به استادان و مترجمان این عرصه مربوط می‌شود؟

یکی از مشکل‌ترین کارها ترجمه و تعریف آثار هنری است، زیرا هنر سخت به کلام می‌آید و امری احساسی است. حتی برای تعریف هنر در فرهنگ‌ها و دایره‌المعارف‌های مختلف ۱۰ یا ۲۰ تعریف آورده‌اند. اگر به این تعاریف متعدد مراجعه کنیم دیگر به خود اجازه نمی‌دهیم که بگوییم: هنر آشپزی. حتی در غرب به کسی که مقابل دوربین قرار می‌گیرد، هنرمند نمی‌گویند و او فقط ستاره است. مثالی می‌زنم. گفتن از رنگین‌کمان برای کسی که هرگز رنگین‌کمان را ندیده است، کار دشواری است. شبیه این مساله درباره هنر هم صدق می‌کند، زیرا هنر امری احساسی است. این یکی از دلایل کم‌کاری مترجمان و نویسندگان در زمینه تاریخ‌های تحلیلی هنر است.

اگرچه گفتن از هنر دشوار است، اما وقتی سراغ تحلیل‌های کلی می‌رویم، این دشواری‌ها کمتر نمی‌شود؟

فعالیت‌های تحلیلی هنر زمان زیادی از فکر و عمر شخص را صرف خود می‌کند. اگر او به لحاظ مالی و اجتماعی از این نظر تامین نشود، دیگر گرایشی به تحلیل‌های هنری پیدا نمی‌کند. از طرف دیگر متخصصان ترجمه آثار هنری هم در ایران به نسبت اندکند. دانشگاه‌های هنر هم پژوهشگر تربیت نمی‌کنند. در نهایت هم بعضی از فارغ‌التحصیلان ما به کارهای اداری مربوط به هنر مشغول می‌شوند.

با تمام این مشکلات، آیا در این کتاب کاستی‌هایی وجود داشته که شما خودتان آن را رفع کرده باشید؟

اصل این کتاب حدود ۳۰ سال پیش به چاپ رسیده بود به همین جهت در بخش معاصر کاستی‌هایی داشت. من هنگام ترجمه، در بخش آثار هنری از سال‌های ۱۹۷۰ به بعد، مطالبی را بر کتاب افزوده‌ام.

توضیحات زیادی را هم برای خوانندگان به صورت زیرنویس اضافه کرده‌ام تا این کتاب برای هر کسی که به هنر و تاریخ تحلیلی آن علاقه‌مند است، مفید باشد.

حورا نژادصداقت
جام‌جم