درجه‌های نظامی قدیم ایران
درجه‌های نظامی در ایران باستان
سازمان سپاه هخامنشی (سْپادَ) بر پایهٔ سامانهٔ دهدهی بوده است که نسبت به حریف یونانی برتری بسیار داشته است و در هیچ سپاه آسیایی تا زمان مغول‌ها به کار گرفته نشده است.
- سْپادَپَتی (spādapati*): فرمانده کل سپاه (این نام احتمالی است و به سرداری که قدرت کامل کشوری داشته است کارَنَ (kārana*) اطلاق می‌شده است.)
- بَیوَرَپَتی (baivarapati*): فرمانده سپاه ده‌هزارنفره
- هَزارَپَتی (hazārapati*): فرمانده لشکر هزارنفره
- ثَتَپَتی (θatapati*): فرمانده گردان صدنفره
- دَثَپَتی (daθapati): فرمانده گروهان ده‌نفره
سازمان ارتش اشکانیان چندان روشن نیست و نبود ارتش دائمی، سازمان سفت‌وسخت و پیچیده را غیرضروری می‌کرده است. گروهان کوچک وَشت (wašt) نامیده می‌شد و واحد بزرگ را درَفش (drafš) و لشکر را مسلماً گُند (gund) می‌نامیدند. استعداد درَفش یک‌هزار تن بود و یک سپاه شامل ده‌هزار تن بود. به نظر می‌رسد سامانهٔ دهدهی در سازمان ارتش به کار گرفته می‌شده است.
سازمان ارتش ساسانیان کاملاً روشن نیست و حتی دانسته نیست که سامانهٔ دهدهی کاربرد داشته است یا نه ولی لقبی همچون «هَزارمَرد» ممکن است به چنین سامانه‌ای اشاره داشته باشد. همانند روزگار اشکانی ارتش به چندین «گُند» تقسیم می‌شده است که هر گُند دربرگیرندهٔ شماری «درَفش» (واحدهایی با پرچم ویژه) بوده است که این‌ها نیز به نوبهٔ خود شامل چند «وَشت» بوده اند.
درجه‌های نظامی در ایران صفوی، افشار، زند و اوایل قاجار
نام‌های این درجه‌ها بیشتر به زبان ترکی می‌باشند و تا دورهٔ قاجار چندان تغییری در آنها داده نشده است. این درجه‌ها اغلب بر پایهٔ شمار نفرات زیر فرمان هر فرمانده تعریف می‌شده اند.
- خان: فرمانده هشت تا ده‌هزار سرباز
- سلطان: در آغاز درجه‌ای بالاتر از مین‌باشی و پایین‌تر از خان بود. ولی بعدها تا فرماندهی یکصد تن (یوزباشی) تنزل یافت و نهایتاً سروان نامیده شد.
- دومین‌باشی یا ایکی‌مین‌باشی: فرمانده دوهزار سرباز
- مین‌باشی: فرمانده یک‌هزار سرباز
- پانصدباشی یا بش‌یوزباشی: فرمانده پانصد سرباز
- یوزباشی: فرمانده یکصد سرباز
- پنجاه‌باشی یا اَلّی‌باشی: فرمانده پنجاه سرباز
- ده‌باشی یا اون‌باشی: فرمانده ده سرباز
درجه‌های نظامی در دوران قاجار
پس از اصلاحاتی که با آمدن ژنرال بریگاد (سرتیپ) کلود ماتیو گاردان در سپاه ایران آغاز شد تحولاتی در این زمینه نیز صورت گرفت. نکته‌ای که باید بدان توجه داشت این است که در آن زمان از مرتبه‌ها یا رتبه‌های شمشیربندان یاد می‌شود که هر کدام دارای سه درجه می‌باشند.
- نویان یا امیرنویان: از این رتبه با نام سپهسالار یا سردار نیز یاد شده است. نویان درجه‌اول را «نویان اعظم» می‌نامیدند. اگر آن را یک رتبه بالاتر از امیرتومان (سرلشکر) در نظر بگیریم معادل سپهبد در ارتش‌های کنونی می‌باشد ولی در نوشته‌های قدیم نویان را فرمانده یکصدهزار تن به شمار می‌آوردند که در این صورت معادل ارتشبد می‌باشد. هر چند که کل قشون ایران این تعداد سرباز نداشت و سبب می‌شد امیرنویان یک رتبهٔ تشریفاتی باشد.
- امیرتومان: تومان به زبان مغولی به معنای ده‌هزار می‌باشد و امیرتومان فرمانده ده‌هزار تن به شمار می‌آمده است.
- سرتیپ
- سرهنگ
- یاور
- سلطان
- نایب
- بیگزاده
پس از این‌ها رتبه‌های زیر قرار دارد که این‌ها شامل سه درجه بوده است:
پایین‌تر از این رتبه‌ها «تابین» قرار داشته که دارای دو درجه بوده است:
- تابین درجه‌اول
- تابین درجه‌دوم
در دورهٔ صدارت میرزا آقاخان نوری رتبه‌ای با نام امیرپنجه یا میرپنج پایین‌تر از امیرتومان و بالاتر از سرتیپ ابداع شد که آن نیز دارای سه درجه بود. ولی ظاهراً پس از مدتی این رتبه حذف می‌شود و میرپنج معادل «رتبهٔ سرتیپی از نوع درجهٔ اول» می‌گردد.
در اواخر دوران قاجار تغییرات دیگری نیز در درجه‌های قشون اعمال می‌گردد.
| درجه‌های جدید و قدیم ارتش ایران |
| امروزی | اوایل دوره رضاشاه |
| سرلشکر | امیر لشکر |
| سرتیپ | – |
| سرهنگ | – |
| سرهنگ دوم | نایب‌سرهنگ |
| سرگرد | یاور |
| سروان | سلطان |
| ستوان یکم | نایب اول |
| ستوان دوم | نایب دوم |
| ستوان سوم | نایب سوم |
| استوار یکم | معین نایب درجه یک |
| استوار دوم | معین نایب درجه دو |
| سرگروهبان | وکیل اول |
| گروهبان دوم | وکیل راست |
| گروهبان سوم | وکیل چپ |
| سرجوخه | سرجوقه |
| – | تابین اول |
| سرباز | تابین |
درجه‌های «ژاندارمری دولتی ایران»
نام درجه‌های «ژاندارمری دولتی ایران» (امنیه) بیشتر از زبان فرانسوی گرفته شده است همچون «ژنرال»، «کلنل»، «ماژور»، «کاپیتان»، «لیوتنان»، «آسپیران»، «ژاندارم» و…
درجه‌های شهربانی از ۱۳۱۵ تا حدود ۱۳۲۵
| درجهٔ شهربانی | معادل ارتشی | نام قدیمی در نظمیه |
| سرپاس | سرتیپ | سرتیپ |
| پاسیار یکم | سرهنگ | سرهنگ |
| پاسیار دوم | سرهنگ دوم | نایب سرهنگ |
| یاور | سرگرد | یاور |
| سربَهر | سروان | سلطان |
| رَسَدبان یکم | ستوان یکم | نایب اول |
| رسدبان دوم | ستوان دوم | نایب دوم |
| رسدبان سوم | ستوان سوم | نایب سوم |
| سرپاسبان یکم | گروهبان یکم | وکیل‌باشی |
| سرپاسبان دوم | گروهبان دوم | وکیل راست |
| سرپاسبان سوم | گروهبان سوم | وکیل چپ |
| پاسبان | سرباز | آژان |